BŁOGOSŁAWIONY JERZY MATULEWICZ
Bł. Jerzy Matulewicz
BŁOGOSŁAWIONY JERZY MATULEWICZ Tadeusz Górski MIC Warszawa 2024 PROMIC
© by PROMIC – Wydawnictwo Księży Marianów MIC Redakcja: Barbara Gąsiorowska-Panek Skład: Eliza Wiśniewska Okładka: Gabriela Sylwestrowicz Na okładce wykorzystano portret bł. abpa Jerzego Matulewicza autorstwa Krzysztofa Annusewicza. Kaplica Mariańska w Sanktuarium Matki Bożej Licheńskiej Imprimi potest ks. Andrzej Pakuła MIC Prowincjał Warszawa, 3.01.2005 r., nr 1/05 Za zgodą Kurii Metropolitalnej Warszawskiej z dnia 14.01.2005 r.; nr 182/NK/05 Wikariusz Generalny: bp Tadeusz Pikus Notariusz: ks. dr Henryk Małecki Cenzor: ks. Antoni Skwierczyński MIC 3167/K/654 Wydanie II, Warszawa 2024 Wydano nakładem: ISBN 978-83-67770-74-3 Druk i oprawa Konińska Drukarnia Dziełowa ZAMÓWIENIA Wydawnictwo PROMIC Księgarnia firmowa ul. Św. Bonifacego 9/1, 02-914 Warszawa tel. 22 651 90 54 [email protected] www.wydawnictwo.pl
WYKAZ SKRÓTÓW AAN — Archiwum Akt Nowych. AAS — Acta Apostolicae Sedis. ACEC — Archivio della Congregazione per l’Educazione Catholica. Acta GM — Acta Georgii Matulevicˇius. ADK — Archiwum Diecezji Kieleckiej. ADS — Archiwum Diecezji Siedleckiej. AGM — Archivum Generale Marianorum, Rzym. AJM — Arkivyskupas Jurgis Matulevicˇius, red. Kazimieras Cˇibiras, Marijampole 1933; tłumaczenie polskie: Arcybiskup Jerzy Matulewicz, przetłumaczył Antoni Kucˇas, fragmenty, mps w: AMPP. AKMK — Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie. AMPP — Archiwum Marianów Prowincji Polskiej, Warszawa. ANP — Acta Nuntiaturae Polonae, t. LVII Achilles Ratti (1918-1921), vol. 1-5, edidit Stanislaus Wilk SDB, Romae 1995-1999. ANM — Archivio della Nunziatura di Monaco. ANV — Archivio della Nunziatura di Varsavia. ASCAPC — Archivio Storico del Consiglio per gli Affari Publici della Chiesa. ASV — Archivio Segreto Vaticano. CGIA — Centralnyj Gosudarstvennyj Istoricˇeskij Archiv w Sankt Petersburgu. Dd — Bł. Jerzy Matulewicz, Dziennik duchowy, tłumaczył z litewskiego ks. Kazimierz Oksiutowicz, do druku przygotowali: ks. Jan Bukowicz MIC i Tadeusz Górski MIC, wyd. III, Warszawa 1988. Gaiv — Steponas Matulis, M.I.C., Palaimintasis arkivyskupas Jurgis Matulaitis, M.I.C., Marijonu gaivintojas 1909 – 1927, Nottingham 1996; oryginał: Stephanus Matulis MIC, Mariani sub reformatore Servo Dei Archiepiscopo Georgio Matulaitis – Matulewicz 1909-1927, Nottingham 1971, mps w: AMPP. 5
Journal — George Matulaitis – Matulewicz, Journal, Translated and Edited by Sister Ann Mikaila, MUS, Stockbridge 2003. Kucˇas — Anthony Kucas, Archbishop George Matulaitis, translated from the Lithuanian and adapted by rev. Stanley C. Gaucias, Chicago 1981. Kurenda — Kurenda Kurii Diecezjalnej Wilen´skiej. LCVA — Lietuvos Centrinis Valstybinis Archyvas, Wilno. Litterae — Georgius Matulewicz-Matulevicˇius, Litterae seu acta, relationes, petitiones, nominationes aliqua huiusmodi scripta latina, Collegit P. J. Sakevicˇius MIC, Romae 1956, mps w AGM. LL — Bł. Jerzy Matulewicz, Listy litewskie, z je˛zyka litewskiego tłumaczyli: ks. Kazimierz Oksiutowicz MIC, Halina Szymanel i inni, Do wydania przygotowali: ks. Jan Bukowicz MIC i Tadeusz Górski MIC, Warszawa 2000, wydruk komputerowy w AMPP. LMAB — Lietuvos Mokslu Akademijos Biblioteka, Wilno. LP — Bł. Jerzy Matulewicz, Listy polskie, t. 1 – 3, przygotował do druku ks. Jan Bukowicz MIC, Warszawa 1987. LVIA — Lietuvos Valstybinis Istorijos Archyvas, Wilno. MSW — Ministerstwo Spraw Wewne˛trznych. MWRiOP — Ministerstwo Wyznan´ Religijnych i Os´wiecenia Publicznego. Odnowiciel — Ks. Marian Wis´niewski, Sługa Boz˙y arcybiskup Jerzy Matulewicz odnowiciel i reformator Zakonu X.X. Marianów (1871 – 1927), Rzym 1955, mps w AMPP. Odrodzenie — Odrodzenie Zgromadzenia Ksie˛z˙y Marianów w latach 1909 – 1910 (dokumenty), do druku przygotowali: ks. Jan Bukowicz MIC i Tadeusz Górski MIC, przekład dokumentów: z je˛zyka łacin´skiego – ks. Jan Bukowicz MIC, z je˛zyka litewskiego – Halina Szymanel, Warszawa 1995. Pw — Bł. Jerzy Matulewicz, Pisma wybrane, wyboru dokonali i do druku przygotowali: ks. Jan Bukowicz i Tadeusz Górski – marianie, Warszawa 1988. Stolica — Stolica Apostolska a biskup Jerzy Matulewicz 1916 – 1921, tłumaczyli i do druku przygotowali: ks. Jan Bukowicz MIC i Tadeusz Górski MIC, Warszawa 1996. Visitator — Stephanus Matulis M.I.C., Archiepiscopus Geogrius Matulaitis – Matulewicz M.I.C. Visitator Apostolicus pro Lituania 1925 – 1927, Romae 1948, mps w AGM.
WSTE˛P Błogosławiony Jerzy Matulewicz (1871-1927) był człowiekiem bogatym duchowo, o znaczeniu mie˛dzynarodowym. Wyszedł z rodziny litewskiej, ale trwały s´lad jego róz˙norodnej działalnos´ci pozostał w Polsce, na Litwie, na Białorusi, na Łotwie, a takz˙e w Sankt Petersburgu, we Fryburgu Szwajcarskim, w Rzymie i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Gruntownie wykształcony, pracował nad odrodzeniem Kos´cioła, zajmuja˛c sie˛ kluczowymi sprawami swojej epoki: wychowaniem duchowien´stwa, organizacja˛ robotników, wychowaniem dzieci i młodziez˙y, promocja˛ laikatu, zjednoczeniem chrzes´cijan, rozwojem z˙ycia zakonnego. W szczególnos´ci odrodził gina˛cy Zakon Marianów i załoz˙ył dwa zgromadzenia z˙en´skie: Sióstr Ubogich Niepokalanego Pocze˛cia Najs´wie˛tszej Maryi Panny i Sióstr Słuz˙ebnic Jezusa w Eucharystii. Jako człowiekowi Kos´cioła papiez˙e powierzali mu odpowiedzialne funkcje w zapalnych miejscach Europy powersalskiej: biskupa diecezji wilen´skiej (1918-1925), wizytatora apostolskiego Republiki Litewskiej (1925-1927), był przygotowywany na biskupa dla katolików Rosjan z˙yja˛cych na Zachodzie. W pracy tej wypadło mu sie˛ zmierzyc´ z rozlicznymi nacjonalizmami, zamierzaja˛cymi wykorzystac´ religie˛ do własnych celów. Za cene˛ wielkich wyrzeczen´ swoim z˙yciem zas´wiadczył o powszechnos´ci Kos´cioła, skierowanego do wszystkich narodów i kultur. Trwanie przy opoce Piotrowej i osobista s´wie˛tos´c´ sprawiły, z˙e wychodził obronna˛ re˛ka˛ z wielkich trudnos´ci. Pos´wiadczył to Jan Paweł II, zaliczaja˛c go 28 czerwca 1987 roku do grona błogosławionych. Po s´mierci abp. Matulewicza jego spus´cizne˛ podzielono na dwie nierówne cze˛s´ci: wyselekcjonowana˛ mniejszos´c´ przewieziono do Archiwum Generalnego Marianów w Rzymie, a znaczna˛ wie˛kszos´c´ złoz˙ono w klasztorze Ksie˛z˙y Marianów w Mariampolu. Wraz z likwidacja˛ 7
przez komunistów po drugiej wojnie s´wiatowej klasztorów na Litwie zbiory mariampolskie zabrano do Archiwum Akt Nowych w Wilnie i doste˛p do nich był niemoz˙liwy. W tych warunkach powstaja˛ce prace o abp. Matulewiczu opieraly sie˛ głównie o Archiwum Marianów w Rzymie. Całe jego z˙ycie najpełniej przedstawił Antanas Kucˇas, profesor historii w amerykan´skim uniwersytecie w Scranton1. Natomiast w je˛zyku polskim obszerny, niepublikowany z˙yciorys napisał uczen´ i wychowanek Błogosławionego ks. Marian Wis´niewski2. Istnieja˛ równiez˙ cze˛s´ciowe opracowania posiadajace duz˙a˛ wartos´c´ do których nalez˙y pierwsza obszerna ksia˛z˙ka, opracowana zespołowo w je˛zyku litewskim, pos´wie˛cona bł. Jerzemu3. Jej autorzy kontaktowali sie˛ z rodzina˛ i dostarczyli wielu wiadomos´ci z dziecin´stwa Błogosławionego. Nie mniej wartos´ciowe sa˛ dwie prace dyplomowe ks. Steponasa Matulisa o bł. Jerzym: jako o odnowicielu marianów4 i o wizytatorze apostolskim5. W ostatnich latach baza z´ródłowa bardzo sie˛ poszerzyła. Wraz z odzyskaniem niepodległos´ci Litwy udoste˛pniono do badan´ historycznych poprzednio zabrane zbiory mariampolskie i kurii wilen´skiej. W 1985 roku Jan Paweł II otworzył archiwa dykasterii rzymskich za okres pontyfikatu Piusa X (1903-1914) i Benedykta XV (1914-1922). Badacze sie˛gne˛li tez˙ do innych zasobów: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Diecezji Kieleckiej, Archiwum Diecezji Siedleckiej, Archiwum Uniwersytetu we Fryburgu, materiałów Akademii Duchownej w Petersburgu. Dokładniej wykorzystali tez˙ prase˛ polska˛. 8 1 A. Kucas, Archbishop George Matulaitis, translated from Lithuanian and adapted by S. C. Gaucias, Chicago 1981. 2 M.Wis´niewski,Sługa Boz˙y arcybiskup Jerzy Matulewicz, odnowiciel i reformator Zakonu Ksie˛z˙y Marianów, Rzym 1955, mps w AMPP. 3 Arkivyskupas Jurgis Matulevicˇius, red. K. Cˇibiras, Marijampoleje 1933; tłumaczenie polskie: Arcybiskup Jerzy Matulewicz, przetłumaczył A. Kucˇas, fragmenty, mps w AMPP. 4 S. Matulis, Palaimintasis arkivyskupas Jurgis Matulaitis, M.I.C. Marijonu gaivintojas, 1909-1927, Nottingham 1966; oryginał: S. Matulis, Mariani sub reformatore Servo Dei Achiepiscopo Georgio Matulaitis – Matulewicz 1909-1927, Nottingham 1971, mps w AMPP. 5 S. Matulis, Archiepiscopus Georgus Matulaitis-Matulewicz M.I.C. Visitator Apostolicus pro Lituania 1925-1927, mps w AGM.
Na podstawie tych zbiorów powstało szereg publikacji z´ródłowych, które stanowiły pomoc przy opracowaniu niniejszej biografii. Do najcenniejszych nalez˙a˛: dzienniki6, listy polskie7, pisma wybrane8, dokumenty o odrodzeniu Zgromadzenia Marianów9, o stosunkach ks. Matulewicza ze Stolica˛ Apostolska˛10, wspomnienia róz˙nych osób o abp. Matulewiczu11. Obfita korespondencja bł. Jerzego, podstawowe z´ródło do poznania jego sylwetki, została co prawda zebrana, ale w dalszym cia˛gu w wie˛- kszos´ci jest nieopublikowana: listy łacin´skie12, listy litewskie w tłumaczeniu polskim13, wszystkie znane listy polskie14. Nalez˙y tez˙ wspomniec´ o licznych publikacjach z´ródłowych zwia˛- zanych z procesem beatyfikacyjnym. W sumie jest to obfity materiał do opracowania z˙yciorysu, chociaz˙ na pewno by go wzbogaciły, niedoste˛pne jeszcze, akta nuncjusza w Warszawie Lorenzo Lauriego (1921-1926), oraz materiały rza˛du litewskiego, do których nie udało sie˛ dotrzec´. Wyraz˙am wdzie˛cznos´c´ wszystkim, z kórych dorobku korzystałem, jak równiez˙ rezenzentom i moim przełoz˙onym, którzy stworzyli mi warunki do pracy. 6 J. Matulewicz, Dziennik duchowy,tłumaczył z litewskiego K. Oksiutowicz, do druku przygotowali: J.Bukowicz i T.Górski, wyd III, Warszawa 1988; G.Matulaitis-Matulewicz, Journal, Translated and edited by A. Mikaila, Stocbridge 2003. 7 J. Matulewicz, Listy polskie, przygotował do druku J.Bukowicz, Warszawa 1987, t. I-III. 8 J. Matulewicz, Pisma wybrane, wyboru dokonali i do druku przygotowali: J. Bukowicz i T. Górski, Warszawa 1988. 9 Odrodzenie Zgromadzenia Ksie˛z˙y Marianów w latach 1909-1910 (dokumenty), do druku przygotowali: J.Bukowicz i T. Górski, Warszawa 1995. 10 Stolica Apostolska a biskup Jerzy Matulewicz 1916-1921, tłumaczyli i do druku przygotowali: J. Bukowicz i T. Górski, Warszawa 1996. 11 Wspomnienia o błogosławionym Jerzym Matulewiczu, zebrali i opracowali: J. Bukowicz i T. Górski, Warszawa 1996. 12 G. Matulewicz-Matulevicˇius, Litterae seu Epistolae, Acta, Relationes, Petitiones, Nominationes aliaque huiusmodi scripta latina, Roma 1956, mps w AGM. 13 J. Matulewicz, Listy litewskie, tłumaczyli: K. Oksiutowicz, H. Szymanel i inni. Do wydania przygotowali: J. Bukowicz i T. Górski MIC, Warszawa 2002, wydruk komputerowy w AMPP. 14 J. Matulewicz, Listy polskie, do wydania przygotowali: J.Bukowicz i T. Górski, Warszawa 2000, wydruk komputerowy w AMPP.
CZE˛S´C´ I MŁODOS´C´ I PIERWSZE PRACE
Kaplica w Lugine na miejscu domu rodzinnego Jerzego Matulewicza - .
1. DOM I SZKOŁA Najstarszym bezpos´rednim dokumentem dotycza˛cym korzeni Jerzego Matulewicza jest akt s´lubu jego rodziców. Tak sie˛ dziwnie złoz˙yło, z˙e tego samego dnia, o tej samej godzinie, wobec tego samego ksie˛dza zawarło zwia˛zek małz˙en´ski dwóch braci Matulaitisów: Andrzej – ojciec Jerzego, i jego młodszy brat Józef oraz dwie Matulisówny: Urszula – matka Jerzego, i jej młodsza siostra Helena. Dokumenty zostały spisane w je˛zyku polskim. Przytocze˛ znaczny fragment aktu s´lubu rodziców Jerzego, zachowuja˛c oryginalna˛ pisownie˛ nazwisk i miejscowos´ci: „Akt małz˙en´stwa Andrzeja Matułaytysa, młodziana, z Urszula˛ Matulowna˛, panna˛. Działo sie˛ w mies´cie Maryampolu dnia trzynastego lutego tysia˛c osiemset czterdziestego czwartego roku, o godzinie drugiej po południu. Wiadomo czynimy, z˙e w przytomnos´ci s´wiadków Antoniego Widzbora, sołysa z Nietyczkompia, szwagra nowo zas´lubionej, lat czterdzies´ci dwa i Józefa Pettera, sołtysa z Wekierotyszek, lat czterdzies´ci maja˛cego, na dniu dzisiejszym zawarte zostało religijnie małz˙en´stwo mie˛dzy Andrzejem Matułaytys, młodzianem, gospodarzem we wsi Ługina zamieszkałym, lat dwadzies´cia cztery maja˛cym, urodzonym w tejz˙e wsi z Jana i Agnieszki z Waysamów, małz˙onków Matułaytysów, tamz˙e zamieszkałych, z panna˛ Urszula˛ Matulowna˛, córka˛ Tomasza i Róz˙y z Bobrowiczów, małz˙onków Matulow, we wsi Woytyszki na gospodarstwie zamieszkałych, lat dwadzies´cia licza˛ca˛, tamz˙e zrodzona˛ i przy rodzicach zostaja˛ca˛. [...] S´lub tej parze administrował ksia˛dz Jakób Malewski z upowaz˙nienia proboszcza miejscowego. Akt ten stawaja˛cym i s´wiadkom przeczytany, przez nas i s´wiadków wraz został podpisany. Stawaja˛cy pisac´ nie umieja˛ [...]”1. 13 1 LVIA, 1236, 3, vol. 394, k. 460, nr 11.
Nazwisko braci jest zawsze pisane: „Matułaytys”, co w przyszłos´ci przybierze forme˛: Matulaitis. Natomiast nazwisko matki: „Matulowna” z rodziny „Matulow”, a jej siostry Heleny raz „Matulewiczowna”, a drugi raz „Matulowna”, córka „małz˙onków Matulow”2. Jerzy podawał nazwisko matki jako Matulewiczówna3. Nazwisko Matulewicz, które Jerzy w przyszłos´ci przybierze, juz˙ wtedy funkcjonowało w rodzinie. Nosił je brat matki ks. Feliks Matulewicz, proboszcz w Piasecznie koło Warszawy, kanonik łowicki (1839-1902), i brat stryjeczny Jerzego – Jan Matulewicz z Kielc, w przyszłos´ci opiekun Jerzego4. Rodzice Jerzego nie umieli sie˛ podpisac´, a brat ojca tak. Miejscowos´c´ rodzinna nosi nazwe˛: Ługina. Tak samo pisał ja˛ proboszcz w 1873 roku5. W aktach kos´cielnych pisano tez˙: Ługinie. W 1912 roku wyste˛puje juz˙ dzisiejsza nazwa: Lugine6. Wies´ Lugine, licza˛ca zaledwie 8 gospodarstw i 104 mieszkan´ców, katolików7, znajdowała sie˛ w gminie Szumsk (Šunskai), około 5 km od powiatowego miasta Mariampol, w guberni suwalskiej, w Królestwie Polskim. Nalez˙ała do parafii mariampolskiej, w diecezji sejnen´- skiej. S´rodowisko, z którego wyszedł Jerzy, było zdrowe moralnie i religijne. Proboszcz ks. Jerzy Czesnas w sprawozdaniu z 1873 roku pisał do biskupa: „Obyczaje ludu w parafii mariampolskiej w ogólnos´ci sa˛ bardzo chwalebne. Strzega˛ sie˛ wszelkich naduz˙yc´; jez˙eli bywaja˛ wypadki, nalez˙y policzyc´ do bardzo wyja˛tkowych. Grzesza˛ moz˙e zbytnia˛ gos´cinnos´cia˛, ale za to miłos´c´ i jednos´c´ jest wielka mie˛dzy nimi. Zabaw publicznych coraz wie˛cej poprzestaja˛ i sta˛d zmniejsza sie˛ ilos´c´ upadków moralnych. Modlitwy i naboz˙en´stwa publiczne wielce szanuja˛ i garna˛ sie˛ do kos´cioła w kaz˙da˛ niedziele˛ i s´wie˛to”8. 14 2 Tamz˙e, nr 12. 3 AGM, Acta JM, personalia nr 8, wycia˛g z ksie˛gi meldunkowej w Warszawie przy ulicy Pie˛knej 24/26, nr 1097. 4 B. Załuski, Studia i wspomnienia o ojcu Odnowicielu, w: Wspomnienia, s. 149-151. 5 LCVA, 1676, 1, vol. 19, k. 2-3. 6 W. Jemielity, Mariampolskie korzenie błogosławionego Jerzego, [referat wygłoszony na sympozjum w Warszawie 28 VI 1997], „Immaculata” 1997, nr 393-394, s. 18. 7 LCVA, 1676, 1, vol. 19, k. 3, dane z 1873. 8 LCVA 1676, 1 vol. 19, k. 13.
Ojciec Jerzego posiadał 32 ha z˙yznej ziemi9. Gospodarstwo było połoz˙one nad rzeka˛ Szeszupa˛, głównym lewobrzez˙nym dopływem Niemna, patrza˛c od Mariampola – na kon´cu wsi, po drugiej stronie rzeki. Matulaitisowie mieli os´mioro dzieci: 5 synów i 3 córki. Najstarszy – Feliks, został pisarzem w gminie. Zmarł w młodym wieku. Magdalena wyszła za ma˛z˙ za Macˇysa z pobliskiej wsi Klevine. Trzecim dzieckiem był Jan, który odziedziczył ojcowizne˛ i był odpowiedzialny za wychowanie Jerzego. W 1905 roku sprzedał gospodarstwo i osiadł w Mariampolu. Zmarł w 1919 roku. Naste˛pny syn – Władysław (1852-1935) – załoz˙ył rodzine˛ we wsi Bliudžiškiai. Z całego rodzen´stwa z˙ył najdłuz˙ej. Maria wyszła za Radzevicˇiusa i zamieszkała w Kalwarii. Emilia pos´lubiła straz˙nika granicznego i osiadła w pobliz˙u granicy pruskiej. Andrzej (1856-1932) ukon´czył gimnazjum mariampolskie, a naste˛pnie uniwersytet moskiewski. Przypuszczalnie skorzystał z jednego z dziesie˛ciu stypendiów ufundowanych przez rza˛d carski dla najzdolniejszych Litwinów. Pracował w banku w Moskwie, a naste˛pnie w Kownie zarza˛dzał pan´stwowa˛ kasa˛ oszcze˛dnos´ci.10 Jerzy był najmłodszy. Urodził sie˛ 13 kwietnia 1871 roku. W metryce urodzenia i chrztu, sporza˛dzonej w je˛zyku rosyjskim, czytamy: „Działo sie˛ w mies´cie Mariampolu ósmego (dwudziestego) kwietnia tysia˛c osiemset siedemdziesia˛tego pierwszego roku o godzinie czwartej po południu. Zjawił sie˛ osobis´cie Andrzej Matulaitis, rolnik, zmieszkały we wsi Lugina, lat czterdzies´ci dziewie˛c´, w obecnos´ci Tomasza Gryniewicza, lat pie˛c´dziesia˛t osiem, oraz Mateusza Letuwnika, lat pie˛c´dziesia˛t, rolników mieszkaja˛cych we wsi Lugina, i przedstawił nam dziecko płci me˛skiej os´wiadczaja˛c, z˙e ono narodziło sie˛ we wsi Lugina pierwszego (trzynastego) kwietnia biez˙a˛cego roku o godzinie szóstej rano z prawowitej małz˙onki Urszuli, z domu Matulis, lat czterdzies´ci pie˛c´. Temu dziecku na chrzcie s´wie˛tym udzielonym tego dnia przez ksie˛dza Jerzego Czesnasa, nadano imiona: Jerzy i Bolesław, a rodzicami chrzestnymi byli: Abdon Gryncewicz i Aniela Burz˙yn´ska, panna”11. 15 9 J. Sakevicˇius, Nuo lopšio ligi altoriaus, w: AJM, s. 5. 10 Tamz˙e, s. 6. 11 LVIA, 1462, 1, vol. 4, k. 444, nr 189, oryginał; sam Jerzy Matulewicz podawał błe˛dna˛ date˛ urodzenia: 23 kwietnia (Catalogus ecclesiarum et cleri Dioecesis Vilnensis [...] 1925, s. 7; Litterae, s. 33).
Ks. Czesnas był proboszczem parafii, ale jednoczes´nie generałem Zakonu Marianów. Przez akt chrztu Jerzy zwia˛zał sie˛ z rodzina˛ marian´ska˛. Marianie przygotowali go tez˙ do Pierwszej Komunii S´wie˛tej, nauczyli podstaw wiary. Wzoruja˛c sie˛ na nich, chciał zostac´ ksie˛dzem. W przyszłos´ci odrodzi zakon i stanie sie˛ jego przełoz˙onym. Szcze˛s´cie rodzinne Jerzego trwało krótko. Ojciec zmarł 13 listopada 1874 roku w wieku 55 lat12, matka natomiast odeszła z tego s´wiata maja˛c 58 lat 15 maja 1881 roku13. Piecze˛ nad dziesie˛cioletnim Jurkiem obja˛ł brat Jan, który osiadł na gospodarstwie rodzinnym. W roku naste˛pnym oz˙enił sie˛ z Weronika˛ Vitkauskaite14. Wprawdzie gospodarstwo było duz˙e, ale zmiana gospodarza i obowia˛zek spłacenia licznego rodzen´stwa sprawiał, z˙e Jurek wychowywał sie˛ w biedzie. Około 1879 roku Jerzy rozpocza˛ł nauke˛ w szkole elementarnej w Mariampolu. Nauczycielem był Tomasz Žicˇkauskas. Lekcje odbywały sie˛ po rosyjsku. Na je˛zyk litewski i religie˛ przewidziano po jednej godzinie tygodniowo. Religii uczył ks. Wincenty Se˛kowski15. Kontakt z Mariampolem rozszerzył horyzonty mys´lowe Jerzego. W 1885 roku miasto liczyło 5389 mieszkan´ców. Oprócz członków Kos´cioła katolickiego: Litwinów i garstki Polaków, byli tu liczni Z˙ydzi maja˛cy synagoge˛, a takz˙e kolonis´ci niemieccy posiadaja˛cy własny kos´ciół ewangelicki16 oraz urze˛dnicy i wojskowi Rosjanie wyznania prawosławnego. Była to wie˛c mozaika narodowos´ciowa i wyznaniowa, z która˛ Jerzy be˛dzie sie˛ spotykał przez całe z˙ycie. Latem 1881 roku student Andrzej zainteresował sie˛ swoim młodszym bratem. Zauwaz˙ył, z˙e Jerzy jest chłopcem inteligentnym. W póz´niejszym czasie wspominał: „Przyjemnie mi było z nim pracowac´ i spacerowac´: interesował sie˛ kaz˙da˛ trawa˛, przyroda˛, pytał ska˛d sie˛ bierze 16 12 LVIA, 1236, 3, vol. 438, k. 415, nr 483, oryginał w je˛zyku rosyjskim. 13 LVIA, 1462, 1, vol. 4, k. 444, nr 150, oryginał w je˛zyku rosyjskim. 14 J. Sakevicˇius, dz. cyt., w: AJM, s. 8 15 Tamz˙e, s. 7; wprawdzie obowia˛zywała wtedy rejonizacja i powinien chodzic´ do szkoły gminnej w Szumsku (W. Jemielity, Mariampolskie..., dz, cyt., „Immaculata” 1997, nr 393-394, s. 21) ale we wspomnieniach róz˙nych osób faktycznie wyste˛puje Mariampol. 16 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów os´ciennych, pod red. B. Chlebowskiego [...], t. 6, Warszawa 1885, s. 145-146.
grzmot, błyskawica, dlaczego tu rosna˛ jedne, a gdzie indziej inne ros´liny, itd”17. Pospiesznie przygotował Jerzego do szkoły s´redniej. Było to siedmioletnie gimnazjum me˛skie o profilu klasycznym. W 1883 roku liczyło 495 uczniów. Utrzymywało sie˛ z dotacji rza˛dowych i opłat uczniów, którzy płacili 20-25 rubli rocznie. Jerzy mógł tez˙ skorzystac´ z internatu, ale na to nie było go stac´. Nauka odbywała sie˛ w je˛zyku rosyjskim, ale w ograniczonym zakresie dopuszczono tez˙ je˛zyk litewski i polski18. Jerzy chodził do szkoły w Mariampolu, pokonuja˛c codziennie około 10 km. Wincenty Šlekys z sa˛siedniej wsi pisał o swoim koledze: „Brat z´le sie˛ opiekował Jurkiem [...]. W zimowej porze my, chłopcy, bywalis´my ciepło odziani, a Jurek chodził do szkoły w cienkich, wytartych kaftanikach. Jesienia˛ wste˛pował nieraz do mnie, by razem is´c´ do szkoły, cały posiniały od zimna. Moja mama ogrzewała przy ogniu zzie˛bnie˛tego Jurka, wymys´laja˛c na brata Jana, z˙e nie dbał o chłopca”19. Jedynie przy wyja˛tkowo przykrej pogodzie go odwoz˙ono. Na ksia˛z˙ki nie zawsze dostawał pienia˛dze wie˛c cze˛sto je poz˙yczał. Religii, podobnie jak w szkole elementarnej uczył go ks. Wincenty Se˛kowski20. On tez˙ zapewne przygotowywał go do Pierwszej Komunii S´wie˛tej, która˛ w diecezji sejnen´skiej dzieci przyjmowały w wieku 12 lat, a wie˛c Jurek przysta˛pił do niej około 1883 roku. W ostatnich latach (1884-1886) katecheta˛ w gimnazjum był ks. diecezjalny Jan Michniewicz21. Jedna z sa˛siadek przypomina sobie Jerzego obchodza˛cego w kos´ciele mariampolskim Droge˛ Krzyz˙owa˛22. W pierwszej klasie Jerzy uczył sie˛ razem z Justynem Staugaitisem, poz´niejszym biskupem Telsz i działaczem politycznym. Wspomina on: „Jurek był miłym i skromnym chłopcem, niczym szczególnym sie˛ nie odznaczał. Widocznie był słabo przygotowany do pierwszej klasy, bo nalez˙ał raczej do uczniów s´rednich”23. Ucza˛c sie˛ w takich warunkach 17 17 J. Sakevicˇius, dz. cyt., w: AJM, s. 8. 18 W. Jemielity, Mariampolskie..., dz. cyt., s. 8. 19 Cytuje˛ za M. Wis´niewskim, Odnowiciel, s. 35. 20 J. Sakevicˇius, dz, cyt., w: AJM, s. 7. 21 W. Jemielity, dz. cyt., s. 20. 22 J. Sakevicˇius, dz. cyt., w: AJM, s. 8. 23 Tamz˙e, s. 8.
powtarzał klase˛ czwarta˛ „z powodu marnych wyników z je˛zyków staroz˙ytnych”24. Jak moz˙na wnioskowac´, to włas´nie z tego powodu zaja˛ł sie˛ nim brat Władysław, opłacaja˛c za niego stancje˛ w Mariampolu25. Zachowało sie˛ jedynie s´wiadectwo w je˛zyku rosyjskim z klasy czwartej, tej powtarzanej. Stwierdza sie˛ w nim, z˙e Jerzy Matulaitis „wyróz˙niał sie˛ wzorowym zachowaniem, dobra˛ uwaga˛ i pilnos´cia˛. W 1885/6 roku jako uczen´ klasy IV osia˛gna˛ł naste˛puja˛ce wyniki: religia – 4,5, je˛zyk rosyjski – 3,5, je˛zyk grecki – 4, arytmetyka – 5, geometria – 5, algebra – 4,5, historia – 4,5, je˛zyk niemiecki – 3,5, je˛zyk litewski – 4. Na podstawie wyz˙ej wymienionych ocen uzyskał promocje˛ do klasy V”26. Jest to s´wiadectwo wie˛cej niz˙ dobre. Nawet z nieszcze˛snego je˛zyka greckiego otrzymał note˛ dobra˛, a z łaciny w przyszłos´ci be˛dzie ekspertem. Jerzy, ucze˛szczaja˛c do gimnazjum mariampolskiego, znalazł sie˛ w samym centrum odrodzenia narodowego i stał sie˛ s´wiadomym Litwinem. Litwa, tworza˛c wraz z Polska˛ jedno pan´stwo, uległa daleko posunie˛tej polonizacji. Rosja po zagarnie˛ciu ziem litewskich zmierzała do ich rusyfikacji, mie˛dzy innymi zabraniaja˛c w latach 1865-1904 wydawac´ litewskich druków czcionka˛ łacin´ska˛ i szerza˛c prawosławie. Uwłaszczenie chłopów litewskich po powstaniu styczniowym spowodowało wzrost ich zamoz˙nos´ci, co z kolei zaowocowało pe˛dem synów chłopskich do nauki. Powstała nowa inteligencja litewska, która zacze˛ła sie˛ interesowac´ własna˛ toz˙samos´cia˛ narodowa˛. Te da˛z˙enia zogniskował wychowanek mariampolskiego gimnazjum Jonas Basanavicˇius w wydawanym w Ragnecie na terenie Prus miesie˛czniku „Aušra” (Jutrzenka) (1883-1886). Na jej łamach szerzono wiedze˛ o Litwie, o jej s´wietnos´ci, przy czym wskazywano na unie˛ polsko-litewska˛ jako na przyczyne˛ zła dla narodu litewskiego. Zajmowano sie˛ je˛zykiem litewskim, zarówno jego przeszłos´cia˛, jak i stanem współczesnym, jego reformowaniem i piele˛gnacja˛. Te idee znalazły z˙ywy oddzie˛k, zrozumienie i obudziły che˛c´ współpracy nad ich realizacja˛ na Litwie, szczególniej w Mariampolu i w sa18 24 LCVA 1674, 2, vol. 2, k. 2, s´wiadectwo ukon´czenia klasy czwartej w je˛zyku rosyjskim, 5 [17] II 1887. 25 J. Sakevicˇius, dz. cyt., w: AJM, s. 8. 26 Tamz˙e.
mym gimnazjum, gdzie powstał os´rodek najbardziej narodowo skrystalizowany. Przewodzili mu dwaj nauczyciele: Petras Kraucˇiunas, wykładowca je˛zyków klasycznych i je˛zyka litewskiego, oraz Petras Arminas, poeta, tłumacz, nauczyciel je˛zyka litewskiego27. Pod ich kierunkiem w Mariampolu został wychowany cały zaste˛p młodych Litwinów, którzy odegrali istotna˛ role˛ w budowaniu pan´stwa litewskiego oraz w z˙yciu społecznym i religijnym Litwy28. Echo tych idei znajdujemy w lis´cie Jerzego do jego kolegi Wincentego Šlekysa, uczestnika nielegalnego kolportaz˙u druków litewskich z Prus, a naste˛pnie redaktora prasy litewskiej w Stanach Zjednoczonych: „Moz˙e i Ty czasem wspominasz te miłe godziny, które spe˛dzalis´my razem, zamknie˛ci w ciasnym pokoiku, gdy mys´lami szybowalis´my daleko, tam gdzie Niemen, gdzie Dz´wina, gdzie Wilia płynie, gdzie Kowno i Wilno i gdzie tylu naszych braci Litwinów cierpi niedole˛. I we˛drowalis´my po tej naszej drogiej Litwie-Matce, i zbieralis´my jej rany i biedy, i rozmawialis´my, i naradzalis´my sie˛, co czynic´, jak ratowac´ te˛ nasza˛ kochana˛ Ojczyzne˛”29. Jerzy miał s´wiadomos´c´, z˙e za te „rany i biedy” niekiedy ponosza˛ odpowiedzialnos´c´ inne narody. Zrodziło sie˛ wie˛c w nim uczucie wspólne dla działaczy odrodzenia, z którego wiele lat póz´niej zwierzał sie˛ swemu przyjacielowi Janowi Totoraitisowi: „Dawniej bardzo nie cierpiałem Z˙ydów; był czas, kiedy nie cierpiałem Rosjan i Polaków. Jednak Bóg os´wiecił mnie, udzielił tej łaski i zrozumiałem, z˙e to jest niezgodne z nauka˛ Chrystusa, który kazał kochac´ kaz˙dego bliz´niego jak siebie samego, który kazał nawet i wrogów kochac´, nawet za nich sie˛ modlic´ i im dobrze czynic´”30. W 1886 roku zacza˛ł chorowac´ na noge˛31. Otworzyła sie˛ rana. Wygla˛dało to groz´nie. Bratowa Weronika zawiozła go do lekarza Pavalkisa, który ocenił, z˙e chora˛ noge˛ trzeba amputowac´. Jednak ma˛dra kobieta 19 27 J. Ochman´ski, Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku (do 1890 r.), Białystok 1965, s. 166-168. 28 P. Łossowski, Litwa, Warszawa 2001, s. 13-26; J. Ochman´ski, Litewski..., dz. cyt., s. 166- -168. 29 LL, s. 590, list do W. Šlekysa, 25 IX 1897. 30 LL, s. 652, 8 I 1913. 31 LP, t. 1, s. 120, do E. Kuleszy 23 I 1923 pisał: „Ja od pie˛tnastego roku z˙ycia borykam sie˛ z tuberkułami kos´ci”.
poszła z nim do drugiego lekarza dr. Smólskiego. Ten usłyszawszy o diagnozie swego kolegi po fachu, powiedział: „Doktorowi Pavalkisowi trzeba ucia˛c´ głowe˛.” Rane˛ wyleczył, choroby nie32. Była to gruz´lica kos´ci, która˛ dopiero kilkanas´cie lat póz´niej rozpoznano w Szwajcarii. Jerzy w krytycznych momentach poruszał sie˛ o kulach. W tej sytuacji w paz´dzierniku 1886 roku zrezygnował z chodzenia do pia˛tej klasy33 i pozostawał w domu. W miare˛ swoich sił pomagał bratu w duz˙ym gospodarstwie. Opiekował sie˛ zwierze˛tami, nosza˛c im wiadrami wode˛, orał ziemie˛ socha˛, ostrza˛c w przerwie u kowala metalowe cze˛s´ci, uczestniczył przy zbiórce zboz˙a we z˙niwa. Zima˛ pracował w lesie. Wykonywał potrzebne narze˛dzia, jak na przykład grabie. Dla siebie robił drewniaki. Zima˛ nosił koz˙uch. Poniewaz˙ posiadłos´c´ była połoz˙ona nad rzeka˛ w pobliz˙u lasu i mieli obszerny dom, wie˛c latem z˙ona mariampolskiego rejenta pani Koceliene przyjechała do nich na wczasy. Chciała, aby ja˛ zawoz˙ono do kos´cioła w Mariampolu. Ten obowia˛zek spadał na Jerzego, który jednak sie˛ od tego uchylał. Jak sie˛ okazało, przyczyna˛ tego był brak stosownego ubrania, aby mógł sie˛ pokazac´ w mies´cie. Zaradziła temu, kupuja˛c mu nowe34. Wykonuja˛c te wszystkie prace, nosił ze soba˛ róz˙aniec i ksia˛z˙ke˛, z kórych w wolnym czasie korzystał. Robiło to duz˙e wraz˙enie na wiejskim otoczeniu. „Parobek Malulaitisów – uczony!” – mawiali35. Stan ten trwał około trzech lat. Wydawało sie˛, z˙e Jerzy juz˙ przez całe z˙ycie be˛dzie chorym parobkiem. Sytuacja jednak radykalnie uległa zmianie dzie˛ki jego bratu stryjecznemu Janowi Matulewiczowi, nauczycielowi w gimnazjum kieleckim. 32 Odnowiciel, s. 37. 33 LCVA, 1674, 2, vol. 2, k. 2, s´wiadectwo szkolne. 34 J. Sakevicˇius, dz. cyt., w: AJM, s. 9-10. 35 J. Vaišnora, Widziałem Sługe˛ Boz˙ego, w: Wspomnienia, s. 21.
2. FORMACJA KAPŁAN´SKA Kielce Latem 1889 roku przybył w rodzinne strony brat stryjeczny Jerzego Jan Matulewicz1, przypuszczalnie syn Józefa i Heleny, profesor je˛zyków staroz˙ytnych w gimnazjum w Kielcach. Poznawszy sytuacje˛ i aspiracje krewnego, zaprosił go do swego domu w Kielcach. To zadecydowało o dalszym z˙yciu Jerzego. Kilkanas´cie lat póz´niej ogłaszaja˛c swoja˛ rozprawe˛ doktorska˛, Jerzy dedykował ja˛ włas´nie jemu jako „Najdroz˙szemu memu bratu stryjecznemu i kuzynowi, łaskawemu memu opiekunowi i jakby drugiemu ojcu”2. Jan Matulewicz ukon´czył gimnazjum kieleckie w 1864 roku. Studiował na Wydziale Historyczno-Filologicznym w Szkole Głównej w Warszawie, a naste˛pnie w latach 1869-1871 na cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. W gimnazjum kieleckim nauczał je˛zyków staroz˙ytnych (1875-1901) oraz je˛zyka, literatury i historii Rosji (18861893)3. W przyszłos´ci be˛dzie prowadził wykłady z je˛zyka rosyjskiego i historii Rosji w Wyz˙szym Seminarium Duchownym w Kielcach4, a naste˛pnie nauczał w gimnazjum w Suwałkach. Zmarł 8 wrzes´nia 1914 roku w Warszawie. W nekrologu napisano: „Gora˛cy patriota litewski, oddany cała˛ dusza˛ sprawie swego narodu, był zmarły zawsze wielkim przyjacielem Polaków i pracował nad usunie˛ciem nieporozumien´ ws´ród dwóch bratnich narodów”5. 21 1 J. Sakevicˇius, dz. cyt., w: AJM, s. 10. 2 G. B. Matulewicz, Doctrina Russorum de statu justitiae originalis, Cracoviae 1903, s. IV. 3 Ksie˛ga pamia˛tkowa kielczan, 1856-1904, pod red. T. Ruskiewicza, Warszawa 1925, s. 194. 4 ADK, OS-3/1, k. 343-500, listy pensji z lat 1899-1901. 5 „S´ wit” 1914, nr 39, s. 8.
Jerzy mieszkał u swego krewnego około dwóch lat. Moz˙na przypuszczac´, z˙e udaja˛c sie˛ do Kielc, wiedział juz˙, z˙e chce zostac´ ksie˛dzem. Nie skorzystał ze sposobnos´ci, z˙e jego opiekun uczył w gimnazjum i z łatwos´cia˛ mógł mu ułatwic´ dokon´czenie szkoły s´redniej i zdobycie matury, ale wyraz´nie przygotowywał sie˛ do stanu duchownego. Pod jego kierunkiem studiował je˛zyki staroz˙ytne, a przede wszystkim je˛zyk Kos´cioła, łacine˛, której znajomos´cia˛ be˛dzie sie˛ wyróz˙niał spos´ród innych duchownych przez całe z˙ycie. W Kielcach tez˙ sie˛ podleczył, poznał lepiej je˛zyk polski, wszedł w s´rodowisko kulturalnej rodziny, nawia˛zał kontakt z kultura˛ polska˛. Tak przygotowany, poprosił o przyje˛cie do Wyz˙szego Seminarium Duchownego w Kielcach. Po zaliczeniu egzaminu wste˛pnego w dniach 29 czerwca – 2 lipca 1891 roku zapisano go do Wyz˙szego Seminarium Duchownego. Zdawał egzamin z dwóch przedmiotów: łaciny, z której otrzymał ocene˛ dobra˛ i z je˛zyka polskiego, ocenionego na dostatecznie6. Zgłaszaja˛c sie˛ do seminarium, zapewne pod wpływem swego kuzyna, zmienił swoje nazwisko Matułajtys, jak wtedy je pisano po polsku, na uz˙ywane równiez˙ w rodzinie: Matulewicz. Obie formy wyste˛puja˛ jeszcze na kon´cowym s´wiadectwie z seminarium warszawskiego („Matulewicz alias Matułajtys)”7. Nazwiskiem Matulewicz, które w je˛zyku litewskim, zgodnie z duchem tego je˛zyka, be˛dzie przybierało forme˛ Matulevicˇius, be˛dzie sie˛ posługiwał przez całe z˙ycie. Do pierwotnego nazwiska, pisanego juz˙ „Matulaitis”, wracał jedynie w z˙yciu prywatnym w pierwszych latach kapłan´stwa, gdy na przykład publikował swoje artykuły w je˛zyku litewskim. W seminarium było 64 alumnów na pie˛ciu kursach: przygotowawczym, jednym filozoficznym i trzech teologicznych. Kurs przygotowawczy, na który został przyje˛ty Jerzy Matulewicz, liczył 24 kleryków. Regensem był ks. Paweł Sawicki (1883-1893), a jego zaste˛pca˛ – ks. Paweł Frelek (1883-1893)8. Zarówno kierownictwo seminarium jak i profesorowie byli wychowankami Akademii Duchownej w Petersburgu i posiadali magisteria z teologii. Program na roku przygotowawczym 22 6 ADK, SD 25, k. 61. 7 LCVA, 1674, 2, vol. 2. k. 4. 8 Elenchus [...] Dioecesis Kielcensis [...] 1892.
przewidywał naste˛puja˛ce przedmioty: je˛zyk łacin´ski, historie˛ powszechna˛, logike˛, je˛zyk polski, geografie˛ biblijna˛, katechetyke˛, Pismo s´wie˛te oraz je˛zyk rosyjski i historie˛ Rosji. Na drugim roku (filozoficznym) Jerzy Matulewicz uczył sie˛: filozofii, historii Kos´cioła, Pisma s´wie˛tego, archeologii, introdukcji do Pisma s´wie˛tego, patrologii, katechetyki, łaciny, liturgiki oraz literatury rosyjskiej i historii Rosji. Władze seminaryjne, da˛z˙a˛c do podniesienia poziomu uczelni, duz˙o wymagały od alumnów. Na 23 studentów pierwszego roku zostało promowanych na naste˛pny kurs tylko 12. Jerzy Matulewicz uzyskał promocje˛9. Regulamin seminarium duchownego wydany przez bp. Tomasza Kulin´skiego w 1884 roku ustalał dla wszystkich alumnów 4 razy w tygodniu półgodzinne czytanie duchowne. Raz w tygodniu (w niedziele˛) słuchali godzinnej konferencji duchownej, głoszonej przez regensa lub jego zaste˛pce˛. Regulamin zobowia˛zywał kleryków do codziennych modlitw porannych, do półgodzinnego rozmys´lania, do uczestnictwa we Mszy s´w., natomiast wieczorem do modlitw poła˛czonych z rachunkiem sumienia. Wszystkich wychowanków obligował do przyste˛powania do sakramentu pokuty i Komunii s´w. dwa razy w miesia˛cu oraz w wie˛ksze s´wie˛ta Pan´skie i Matki Najs´wie˛tszej10. Ostatni semestr nauki (1882/1883) był okresem niespokojnym, głównie z powodu działan´ władz carskich. 20 maja 1892 roku naczelnik dyrekcji naukowej w Kielcach powiadomił bp. Tomasza Kulin´skiego, z˙e be˛dzie wizytował seminarium, czemu biskup zdecydowanie sie˛ sprzeciwił jako ingerencji władz pan´stwowych w wewne˛trzne sprawy kos´cielne. Od wrzes´nia 1892 roku do stycznia 1893 roku wybuchło w gmachu seminaryjnym 5 poz˙arów, które dezorganizowały normalna˛ prace˛. Jak sie˛ póz´niej okazało, sprawca˛ poz˙arów był kleryk-prowokator Paweł Gawron´ski z kursu Jerzego Matulewicza. Władze carskie zaz˙a˛dały usunie˛cia kierownictwa seminarium. Gdy biskup sie˛ na to nie zgodził, 13 marca 1893 roku do budynku seminaryjnego weszła z˙andarmeria i przez 10 dni przeprowadzała tam rewizje˛. Zarekwirowano druki bez 23 9 D. Olszewski, Ksia˛dz Jerzy Matulewicz w kieleckim s´rodowisku diecezjalnym, „Kielecki Przegla˛d Diecezjalny” 1987, nr 3, s., 176, 179; pełny wykaz ocen znajduje sie˛: SD-14, k. 161-164, oraz z je˛zyka i historii Rosji: SD-15, k. 21, 23. 10 Tamz˙e, s. 176-177.
cenzury i prywatne re˛kopisy. Wszystkich profesorów aresztowano i po prawie dwuletnim procesie zesłano na Sybir. 23 marca 1893 roku bp Kulin´ski otrzymał pismo powiadamiaja˛ce go, z˙e seminarium kieleckie zostaje zamknie˛te na cztery lata, poniewaz˙ alumni sa˛ w nim wychowywani „w kran´cowo nieprzychylnym duchu w stosunku do rza˛du”. Szesnastu kleryków zostało aresztowanych. Ci, których nie dotkne˛ły represje, ws´ród nich Jerzy Matulewicz, mogli kontynuowac´ nauke˛ w innych seminariach. Wraz z czterema innymi alumnami został on skierowany do Archidiecezjalnego Seminarium Duchownego w Warszawie11. Warszawa Pobyt Jerzego Matulewicza w Warszawie pogłe˛bił jego zwia˛zki z Polska˛. Seminarium mies´ciło sie˛ przy kos´ciele s´w. Józefa w murach dawnego klasztoru Karmelitów Bosych na Krakowskim Przedmies´ciu. Regensem był ks. Wojciech Kubiak (1888-1898). Wykładał teologie˛ pastoralna˛. W interesuja˛cym nas okresie pełnił takz˙e obowia˛zki proboszcza parafii s´w. Katarzyny na Słuz˙ewie12 Jego zaste˛pca˛ był ks. Władysław Szczes´niak, wychowanek Akademii Duchownej w Petersburgu, historyk Kos´cioła, w niepodległej Polsce profesor Uniwersytetu Warszawskiego i od 1925 roku sufragan warszawski13. Ponadto w seminarium uczyli: ks. Ludwik Ponewczyn´ski, ks. Roman Rembielin´ski, ks. Aleksander Kakowski, ks. Feliks Puchalski i ks. Stanisław Gall14. Seminarium, ła˛cznie z klerykami kieleckimi, liczyło 132 alumnów. Studia trwały 5 lat: 2 lata nauczano filozofii i 3 – teologii. Matulewicza i jego kolegów, którzy skon´czyli tylko 3 semestry, przyje˛to na pierwszy rok teologii. Na tym kursie było 34 alumnów. Z niektórymi Jerzy nawia˛zał trwałe przyjaz´nie, m. in. z Antonim Cieplin´skim, w niepodległej Polsce wizytatorem religii na cały kraj, którego zaproponował na swego sufragana do Wilna15; z Henrykiem Przez´dzieckim, póz´niejszym bisku24 11 Tamz˙e, s. 180-181. 12 W. Malej, Szkice do dziejów archidiecezji warszawskiej, Rzym 1966, s. 436-437. 13 Tamz˙e, s. 279-280. 14 Elenchus [...] Archidioecesis Varsaviensis[...] 1894. 15 Stolica, s. 151-152, 157, 158, 172, 173.
pem podlaskim, który z kolei przyczynił sie˛ do nominacji ks. Matulewicza na biskupa wilen´skiego16. We wspomnieniach bp Przez´dziecki pisze o swoim koledze: „W roku 1893 do Seminarium Duchownego w Warszawie przybyli na pierwszy kurs teologiczny dwaj alumni z rozpe˛dzonego przez rza˛d rosyjski Seminarium Diecezjalnego w Kielcach. Jednym z nich był Jerzy Matulewicz. Od pierwszej chwili uderzyła nas, alumnów, niezwykła inteligencja, nadzwyczajne zdolnos´ci, wyrobienie duchowe nowego kolegi. Od razu zaja˛ł on ws´ród nas pierwsze miejsce. Cichy, nadzwyczaj pracowity, usłuz˙ny, płona˛cy ogniem miłos´ci Boga, zdobył nasze serca. Wiedzielis´my, z˙e jest Litwinem. Szanowalis´my jego uczucia narodowe, on szanował nasze. My w nim Litwe˛, on w nas Polske˛ miłował, obydwie wspólnie cierpia˛ce, wspólnie gne˛- bione”17. Przez dwa lata Jerzy Matulewicz studiował naste˛puja˛ce przedmioty: wste˛p do Pisma s´wie˛tego, egzegeze˛ Pisma s´wie˛tego, teologie˛ dogmatyczna˛, teologie˛ moralna˛, teologie˛ pastoralna˛, prawo kanoniczne, historie˛ Kos´cioła, homiletyke˛, liturgike˛, s´piew i ceremonie. Na koniec pierwszego roku studiów (dwóch semestrów) na 21 ocen otrzymał wszystkie celuja˛ce, z wyja˛tkiem jednej dostatecznej – ze s´piewu18. Regens seminarium ks. Kubiak, informuja˛c o tym władze diecezji kieleckiej, doła˛czył ogólna˛ opinie˛: „Co sie˛ dotyczy alumna Matulewicza, panuje jednomys´lna opinia Przełoz˙onych i Profesorów tutejszej uczelni teologicznej, z˙e o ile w roku przyszłym be˛dzie w tym samym stopniu pilny w zdobywaniu wiedzy jak w roku ubiegłym oraz równie nienaganny w zachowaniu, juz˙ teraz nalez˙ałoby go przedstawic´ JE Najdostojniejszemu ks. Biskupowi Kieleckiemu, by go w swoim czasie zaliczył do grona studentów Akademii Petersburskiej”19. Po pierwszym roku nauki został przesunie˛ty na trzeci rok teologii20. Wykłady z teologii dogmatycznej, teologii moralnej i prawa kanonicznego odbywały sie˛ po łacinie, pozostałe po polsku21. Sta˛d wielkie 25 16 Tamz˙e, s. 66-67. 17 H. Przez´dziecki, „Ksia˛dz Jerzy podbijał serca wszystkich”, w: Wspomnienia, s. 359-360. 18 ADK, OS-4/8, k. 563, 620. 19 Tamz˙e, OS-4/8, k. 619. 20 Elenchus [...] Archidioecesis Varsaviensisi [...] 1895, s. 19. 21 A. Kakowski, Na posterunku regensa Seminarium Warszawskiego, „Wiadomos´ci Archidiecezjalne Warszawskie” 1958, nr 7, s. 429.
znaczenie miała znajomos´c´ łaciny, wyniesiona przez Jerzego z domu brata stryjecznego w Kielcach. S´rodowisko kleryckie doceniało te˛ wartos´c´, nadaja˛c mu przydomek „Cicero”22 Jego młodszy kolega, takz˙e pochodza˛cy z Kielc, Edmund Górski, póz´niejszy redemptorysta, potwierdza uznanie, jakim cieszył Jerzy, opowiadajac o pewnym wydarzeniu z z˙ycia seminarium. Otóz˙ z okazji zamierzonej wizyty w Warszawie cara Mikołaja II w 1895 roku wolno było biskupom Królestwa Polskiego spotkac´ sie˛. Ks. profesor Roman Rembielin´ski zorganizował wówczs akademie˛, w czasie której kleryk Jerzy Matulewicz po łacinie bronił tezy o Trójcy S´wie˛tej przeciwko trzem oponentom. „Obrona i referat były tak s´wietne – wspomina Górski – i na tak wysokim poziomie, z˙e po skon´czonej akademii wszyscy biskupi podeszli do katedry, ucałowali kleryka Jerzego Matulewicza, a wyraz˙aja˛c swój podziw dla ciceronowskiej łaciny i ogromnej jego wiedzy, winszowali biskupowi kieleckiemu ks. Kulin´skiemu tak s´wietnie i powaz˙nie zapowiadaja˛cej sie˛ siły naukowej, stanowia˛cej juz˙ obecnie ozdobe˛ całego seminarium23. Na trzecim roku teologii Jerzy Matulewicz osia˛gna˛ł podobne wyniki jak w roku poprzednim. Na 22 oceny w pierwszym i drugim semestrze miał wszystkie noty celuja˛ce z wyja˛tkiem jednej dobrej – ze s´piewu24. 30 maja 1895 roku ks. regens Kubiak wystawił mu naste˛puja˛ce s´wiadectwo: „Niniejszym pismem zas´wiadczam, z˙e Jerzy Matulewicz inaczej Matułajtys, alumn diecezji kieleckiej, po ukon´czeniu studiów filozoficznych w seminarium kieleckim, z powodu niesprzyjaja˛cych warunków przez dwa lata odbywał studia teologiczne w seminarium warszawskim i w nich osia˛gna˛ł wyniki celuja˛ce, nawet z wyróz˙nieniem, i odznaczał sie˛ wzorowym zachowaniem i wybitnymi zdolnos´ciami”25. Kleryk Jerzy Matulewicz posiadał juz˙ cztery niz˙sze s´wie˛cenia, mógł prosic´ o s´wie˛cenia wyz˙sze lub o stypendium w Akademii Duchownej w Petersburgu. Wybrał to drugie. 26 22 Odnowiciel, s. 24. 23 Cytuje˛ za M. Wis´niewskim, tamz˙e, s. 25. 24 ADK, OS-4/7, [cz. II], k. 7, 16, 43. 25 LCVA, 1674, 2, vol. 2, k. 4, oryginał w je˛zyku łacin´skim.
Arcybiskup warszawski Wincenty Popiel przedstawił go do stypendium pan´stwowego26, które przyznał generał-gubernator warszawski pismem z 24 sierpnia 1895 roku27 . Sankt Petersburg Skierowanie Jerzego na studia teologiczne w Petersburgu rodzina uznała za wielki sukces. Brat Jan z tej okazji wyprawił mu wielkie przyje˛cie28. Zaopatrzony w s´wiadectwo wójta gminy Szumsk o obywatelstwie rosyjskim, wyruszył do Akademii Duchownej w stolicy Imperium Rosyjskiego. Zwia˛zał sie˛ z nia˛ na dłuz˙ej. Najpierw jako student (1895-1899), a naste˛pnie jako profesor (1907-1911). Tu pogłe˛bił formacje˛ duchowa˛ i intelektualna˛, nawia˛zał rozległe stosunki z elita˛ duchowien´stwa pod panowaniem rosyjskim, tu skrystalizowała sie˛ ostatecznie koncepcja odrodzenia Zgromadzenia Ksie˛z˙y Marianów. Tutaj tez˙ poznał wielki s´wiat Wschodu: literature˛ i historie˛ Rosji, teologie˛ prawosławna˛, a przede wszystkim ogromne rzesze ludzkie, które czekały na Ewangelie˛. Akademia Duchowna istniała w Petersburgu od 1842 roku. Mies´ciła sie˛ na Wyspie Wasilewskiej przy I Linii nr 52. Miała wychowywac´ wyz˙szy kler uległy władzy carskiej. Jej oficjalna nazwa brzmiała: Cesarska Rzymskokatolicka Akademia Duchowna, chociaz˙ podlegała jurysdykcji arcybiskupów mohylewskich. Do 1918 roku około 60 jej absolwentów uzyskało godnos´c´ biskupia˛. Nie wszyscy byli prawomys´lni wobec władz pan´stwowych. 9 z nich zostało zesłanych na Sybir29. Kilku, spos´ród tych, którzy opus´cili jej mury, zostało wyniesionych na ołtarze. Oprócz bł. Jerzego Matulewicza, zostali beatyfikowani: abp Antoni Nowowiejski, bp Leon Wetman´ski, abp Zygmunt Szcze˛sny Felin´ski, a z seminarium petersburskiego – ks. Antoni Leszczewicz, marianin; tocza˛ sie˛ procesy: abp. Jana Cieplaka i bp. Zygmunta Łozin´skiego30. 27 26 ADK, OS-A2, k. 487, 2/14 V 1895. 27 ADK, OS-A/2, k. 435. 28 Odnowiciel, s. 36. 29 A. Faje˛cki, Biskupi z naszej Almy, Warszawa 1938. 30 J. Bukowicz, Bł. Jerzy Matulewicz w Sankt Petersburgu, „Immaculata” 1998, nr 409, s. 23.
Duz˙y wpływ na rozwój Akademii wywarł jej rektor bp Franciszek Symon. Bp Piotr Franciszek Bucˇys, jej wychowanek, długoletni jej profesor i wicerektor, ocenia, z˙e Jerzy Matulewicz studiował na uczelni „w najpie˛kniejszym czasie jej rozkwitu. System profesora F.A. Symona osia˛ga˛ł pełnie˛ i wydawał owoce”31. Jerzy Matulewicz został przyje˛ty do Akademii 1/12 wrzes´nia 1895 roku. Uczelnia kształciła wówczas 62 studentów na czterech kursach. Na pierwszym roku studiowało 26 kleryków32. Był to najliczniejszy kurs w dziejach uczelni33. Spotkał tu kolegów z Warszawy: Henryka Przez´dzieckiego i Antoniego Cieplin´skiego, oraz swoich rodaków: Bucˇysa i Józefa Kukte˛ (Kuchte˛) – w przyszłos´ci swoich najbliz˙szych współpracowników. Rektorem Akademii był bp Franciszek Albin Symon (1884-1897), doktor uniwersytetu w Monachium, historyk Kos´cioła i biblista, sufragan mohylewski, a po nim bp Karol Antoni Niedziałkowski (1897- -1901), wychowanek Akademii, apologeta i historyk Kos´cioła, takz˙e sufragan mohylewski. Obowia˛zki inspektorów, czyli wicerektorów pełnili: ks. Bolesław Kłopotowski (1884-1898), doktor prawa i mgr teologii, w przyszłos´ci arcybiskup mohylewski, a naste˛pnie ks. Andrzej Retke (1898-1902), doktor teologii, wykładaja˛cy prawo. Bp Bucˇys, charakteryzuja˛c z˙ycie w Akademii, pisze, z˙e „karnos´c´ tu była wie˛ksza niz˙ w wojsku”34. Obowia˛zywał regulamin ogłoszony w 1886 roku przez rektora bp. Symona pod tytułem „Regulae”35. Wywarł on wpływ na z˙ycie i postawe˛ przyszłego zakonodawcy, dlatego cytujemy niektóre jego fragmenty. „Przede wszystkim, jak przystoi młodzien´com katolickim i wezwanym do słuz˙by Boz˙ej, niech okazuja˛ jak najwie˛ksze posłuszen´stwo prawom i przepisom Kos´cioła katolickiego, których niech sie˛ staraja˛ z wielka˛ ochota˛ uczyc´ i ze szczera˛ miłos´cia˛ spełniac´” (nr 38). 28 31 Bp P. Bucˇys, Bažnycˇios ir tautos darbininkas, w: AJM, s. 15. 32 „Academia Caesarea Romano-Catholica Ecclesiastica Petropolitana” 1895-1896, s. 7-9. 33 P. F. Bucˇys, Kolega, przyjaciel, przełoz˙ony, w: Wspomnienia, s. 37. 34 P. Bucˇys, Bažnycˇios..., dz. cyt., w: AJM, s. 15. 35 Regulae pro Alumnis Academiae a Magnifico Rectore Fr. A. Symon digestae atque a p. m. Alexadro-Casimiro Gintowt Archiepiscopo Metropolitano Mohiloviensi an. 1886 approbatae, „Academia Caesarea Romano-Catholica Petropolitana” 1891/1892, s. 11-22.
„Niech wszystko czynia˛ w nalez˙nym porza˛dku, we włas´ciwy sposób i w nalez˙ytym miejscu, bowiem «kto z˙yje według reguły, z˙yje dla Boga» (Grzegorz z Nyssy). Przeto niech kaz˙dy ma s´wiadomos´c´, z˙e poste˛p zarówno w cnocie, jak i w nauce w znacznym stopniu zalez˙y od dokładnego zachowania tych reguł i całego porza˛dku domowego i przepisów dnia” (nr 54). Regulamin ustalał pobudke˛ na godzine˛ 5 rano. O godzinie 5.30 były przewidziane modlitwy poranne, rozmys´lanie i Msza s´w. Podobnie wieczorem obowia˛zywały stosowne modlitwy poła˛czone z rachunkiem sumienia. Spoczynek nocny wyznaczono na godzine˛ 21-22 (nr 55). Na alumnów nałoz˙ono obowia˛zek odprawienia co roku w Wielkim Pos´cie os´miodniowych rekolekcji (nr 5). Spowiedz´ obowia˛zywała przynajmniej raz na miesia˛c oraz z okazji wie˛kszych s´wia˛t (nr 6). Zalecano czytac´ Pismo s´wie˛te, O nas´ladowaniu Jezusa Chrystusa i Katechizm rzymski (nr 19). Na zewna˛trz alumni mogli wychodzic´ tylko za pozwoleniem władz i w towarzystwie socjusza (nr 51). Listy pisano i otrzymywano za pos´rednictwem przełoz˙onych (nr 52). Alumni spali we wspólnych dormitarzach przy pala˛cej sie˛ s´wiecy. Pracowali w prywatnych pokojach. Warto jeszcze zacytowac´ jeden punkt o z˙yciu wspólnotowym w tym mie˛dzynarodowym konwikcie: „Niech sie˛ wystrzegaja˛ wszyscy takiego usposobienia, aby jedni o drugich, pochodza˛cych z innych stron z´le sa˛dzili i mówili, lecz raczej niech dobrze mys´la˛ i ze szczególna˛ miłos´cia˛ sie˛ odnosza˛” (nr 85). Wie˛kszos´c´ czasu Jerzy Matulewicz pos´wie˛cał nauce. Uczył sie˛ naste˛puja˛cych przedmiotów: Pisma s´wie˛tego obejmuja˛cego zarówno wste˛p, archeologie˛, jak i egzegeze˛ fragmentów w oparciu o tekst łacin´ski i grecki, teologii dogmatycznej, teologii moralnej, teologii pastoralnej, ła˛cznie z homiletyka˛, prawa kanonicznego, historii Kos´cioła, patrologii, filozofii, je˛zyka hebrajskiego, je˛zyka łacin´skiego, je˛zyka greckiego, je˛zyka i literatury rosyjskiej, historii Rosji, je˛zyka francuskiego. Przedmioty dotycza˛ce je˛zyka i historii Rosji były prowadzone w je˛zyku rosyjskim, a pozostałe po łacinie36. Profesor teologii dogmatycznej Jan Cieplak uz˙ywał szeroko rozpowszechnionego podre˛cznika Hugo Hurtera TJ 29 36 „Academia...”, dz. cyt., 1895-1896, s. 3-6.
(1832-1914) reprezentuja˛cego opcje˛ neoscholastyczna˛37. Profesor filozofii Feliks Drzewiecki polecał studentom ksia˛z˙ke˛ włoskiego jezuity Mattaeo Liberatore (1810-1892)38. Andrzej Retke uczył prawa kanonicznego według opracownia Francesco Santiego39. Inni profesorowie uz˙ywali własnych skryptów40. Podobnie jak w seminarium warszawskim, Jerzy Matulewicz uczył sie˛ wspaniale. Na 37 ocen zdobytych w cia˛gu czterech lat, 29 było bardzo dobrych, siedem dobrych i jedna wie˛cej niz˙ dostateczna (z literatury rosyjskiej)41. Pod koniec trzeciego roku mógł uzyskac´ stopien´ kandydata teologii po napisaniu stosownej pracy. Pod kierunkiem adiunkta Jonasa Matsulewicza, znanego bardziej pod literackim pseudonimem Maironis, opracował temat De momento s. Alphonsi in historia theologiae moralis (O znaczeniu s´w. Alfonsa w dziejach teologii moralnej). Przedstawił w nim stan ówczesnej teologii moralnej i na jej tle uwypuklił system s´w. Alfonsa Liguorego, jako odrzucaja˛cego opinie skrajne i opowiadaja˛cego sie˛ w teologii moralnej za złotym s´rodkiem42. Praca została oceniona nota˛ cum eximia laude. Pod koniec studiów był zobowia˛zany przedłoz˙yc´ wie˛ksza˛ prace˛ w celu uzyskania magisterium. Zabieraja˛c sie˛ do pisania jej, zwrócił sie˛ do Kurii Rzymskiej (pierwszy raz w z˙yciu) o pozwolenie na czytanie dzieł zakazanych43. Prace˛ napisał równiez˙ z teologii moralnej pod kierunkiem tego samego adiunkta ks. Matsulewicza zatytułowana˛ De bello (O wojnie)44. W oparciu o z´ródła kos´cielne i w przewaz˙aja˛cej mierze literature˛ zachodnia˛, przedstawił w niej trzy kwestie: 1. czy wojna jest ze swej istoty zła i zawsze niegodziwa; 2. o prowadzeniu wojny w spo30 37 Theologiae dogmaticae compendium („Academia...”, dz. cyt., 1895-1896, s.3; Encyklopedia Katolicka, t.V, kol. 1337). 38 Institutiones Philosophiae („Academia...”, dz. cyt., 1895-1896, s.4). 39 Praelectiones juris canonici (tamze, s. 4). 40 Tamze, s. 3-4. 41 ADK, OS-A/2, k. 145-147 (1895/6); tamz˙e, k. 460 (1896/7); tamz˙e, OS-A/5, k. 30 (1897/8); tamz˙e, k. 58 (1898/9). 42 G. Matulewicz, De momento s. Alphonsi in historia theologiae moralis, St. Petersburg 1898, w: Scripta academica. Bibliografia bł. Jerzego, wydali:. J. Bukowicz i T. Górski , Warszawa 2002, s. 9-17. 43 LCVA 1674, 2, vol. 3, k. 6, pozwolenie z 25 XI 1898. 44 G. Matulewicz, De bello, Petropoli 1899, w: Scripta academica..., dz. cyt., s. 6-7, 17-80.
RkJQdWJsaXNoZXIy MjI2Mw==